Begenadigd speler van de éénrijer

Gilles Poutoux,
trekharmonica grootmeester

Op 20 augustus jongstleden overleed de Franse trekharmonica grootmeester Gilles Poutoux. Gilles was een uitzonderlijke (dans)muzikant die desondanks niet erg bekend is bij het grote publiek en al zeker niet in Nederland. Aangezien hij een goed gevuld YouTube kanaal achterlaat is het nog niet te laat om hem te ontdekken.

Volgens zijn biografie kwam Gilles Poutoux voor het eerste met de traditionele muziek in aanraking tijdens zijn militaire diensttijd aan het eind van de jaren ’70. Hij leerde vervolgens trekharmonica en draailier spelen (wat ik hem overigens nooit heb horen doen) en speelde in de groep FUBU, die vooral muziek uit Centraal Frankrijk speelde.

Ierse muziek

In 1983 ontdekte Gilles de traditionele Ierse muziek en dat werd zijn grote liefde. Hij vormde o.a. een duo met violist Vincent Blin, met wie hij zijn hele carrière bleef spelen.

• Hier bijvoorbeeld een video van een concert uit 2018
• Ook speelde hij in de groep, ‘Dirty Linen’
• En hij richtte twee Ceili bands op, de ‘Paris Ceili Band’ en de ‘Rolling Notes Ceili Band’
• Ook nam hij twee solo-CDs met Ierse muziek op en publiceerde een methode voor Ierse trekharmonica, waarvoor Jean Michel Corgeron de partituren en tablatures verzorgde
• Kyrielle 1 en 2

Éénrijer

Behalve tweerijer met Iers systeem was Gilles ook, of moet ik zeggen vóóral, een begenadigd speler van de éénrijer. Een vraag die de mensheid als sinds de oertijd bezig houd is of er een God bestaat. Éénrijerspelers hebben antwoord daarop al lang gevonden: God bestaat (of beter bestond), en zijn naam is Philippe Bruneau (1934 – 2011)

• Philippe Bruneau – Le Laboureur

Volgelingen

En zoals het een God betaamd had deze legendarische muzikant uit Quebec volgelingen, zeg maar rustig ‘discipels’. In Nederland hebben we Willem Schot, in Frankrijk hadden ze, onder andere, Gilles Poutoux. Kennelijk waren beide heren goede leerlingen, want Philippe Bruneau droeg aan beide muzikanten een compositie op. ‘Hommage à Willem Schot’ is volgens deze archiefsite, die het werk Philippe Bruneau verzamelt, vooralsnog zoek (Willem, als je dit leest en je er een opname van hebt, dan weet je nu dat ze er in Canada op zitten te wachten!).
 

Maar ‘Hommage à Gilles Poutoux’ kun je hier beluisteren.

En toen Philippe Bruneau in 2005 carte blanche kreeg van het beroemde Franse Festival ‘Rencontres internationales de luthiers et maîtres sonneurs’ in Saint Chartier nodigde hij Gilles Poutoux uit om de trekharmonica te vertegenwoordigen.

• Carte blanche à Philippe Bruneau

Of het aan zijn liefde voor de Quebec muziek lag weet ik niet, maar Gilles ging over de jaren heen steeds meer op een authentieke Canadese houthakker lijken, compleet met lange witte baard en ruitjesbloes.

Grote voorbeeld

Zelf kende ik Gilles Poutoux vooral via de Franse volksmuziek. Ik beluisterde zijn opnames om inspiratie op te doen voor het spelen van bourrées in 2 tijden op trekharmonica en hij is daarin altijd hét grote voorbeeld voor mij gebleven.

• Gilles was jaren lang onderdeel van de groep Carré de Deux
• La Machine
• Atelier de la Danse Populaire

Gilles was jaren lang onderdeel van de groep Carré de Deux, waarin doedelzakspeler Julien Barbances (o.a. bekend van de groep La Machine) - speelt, en was ook vaste muzikant tijdens de workshops van Atelier de la Danse Populaire. Hij was een dansmuzikant van een kwaliteit die je niet zo vaak meer tegenkomt: een man van principes die nóóit zou hij een concessie doen aan de juiste cadans en het juiste tempo van een dans.

‘Een integrist’

Het was tijdens één van de weeklange workshops van de ADP in Voiron (ik denk in 2010) dat Gilles en ik bevriend raakten. We speelden samen en hadden lange discussies over muziek. Gilles was een enorme perfectionist en had een zéér uitgesproken mening over hoe de muziekstijlen waarin hij gespecialiseerd was én de trekharmonica in het algemeen gespeeld moeten worden. Julien Barbances noemde hem in een gesprek met mijn vader tijdens de workshop van Draailier en Doedelzak dit voorjaar lachend ‘een integrist’. Het woord ‘purist’ leek hem te zwak uitgedrukt om zijn vriend te beschrijven.

Vanuit één rij

Van Gilles leerde ik dat elke noot een begin, een midden en een einde heeft en dat je elke noot opnieuw moet ‘aanzetten’ met je balg. Het spreekt dan ook vanzelf dat Gilles zoveel mogelijk vanuit één rij speelde (dus met zo veel mogelijk trekken en duwen), zelfs wanneer hij tweerijer speelde. De tweede rij van het Ierse systeem was er voor hem vooral voor om meer halve noten te hebben. Van Philippe Bruneau had Gilles geleerd om niet alleen met zijn linkerhand de balg te bedienen, maar ook met de rechterhand. Je duwt en trekt dus als ware met twee handen tegelijk, met de balg ertussenin. Philippe Bruneau noemde dat ‘jouer de l’avant’. Ik denk dat dit een fundamenteel kenmerk was van zijn spel, want mijn schoonzus, Fanny Lhotte, die ook het geluk had in haar jeugd workshops met Philippe Bruneau te volgen, leerde precies hetzelfde. Helaas werkt dit eigenlijk alleen als je zonder schouderbanden en met duimleertje speelt. Ik kan het dus zelf niet.

Perfectionistisch

In Ierse muziek en Quebec muziek worden de bassen maar weinig gebruikt en Gilles zelf was dusdanig perfectionistisch dat hij besloten had om de linker hand van zijn tweerijer helemaal niet te gebruiken, omdat dat afdeed aan de perfectie van de rechterhand. In zijn Bertrand Gaillard trekharmonica zaten zelfs géén tongenblokken aan baskant!
Één leven is niet genoeg om de rechter én linkerhand correct te leren beheersen, zei hij en hij sprak zijn bewondering uit voor het feit dat ik wel behoorlijk met twee handen kon spelen.
In elk geval heb ik de bassen voor mijn bourrées in 2 tijden er zelf maar bij moeten verzinnen. Overigens, hoewel Gilles ook nooit akkoord begeleidingen speelde, bedacht hij voor mij toch een manier om ritmisch onderscheid te maken tussen het begeleiden van een wals en een mazurka.

Verbolgen

Helaas, een trekharmonicaspeler die alleen de melodie speelt, zonder bassen, zonder ooit met akkoordenschema’s te begeleiden, spreekt, hoe subliem hij het ook doet, in de 21e eeuw helaas niet zo veel mensen aan. En daar was Gilles best wel eens verbolgen over. Al die jonge broekies die niet half zo goed hun instrument beheersten als hij en van dansmuziek totaal geen kaas hadden gegeten, maar wel de show stalen, dat frustreerde hem wel.

• Het eigen YouTube-kanaal van Gilles Poutoux

Het is dan ook bijna een paradox dat Gilles al in 2008 zijn eigen YouTube kanaal begon! Dit bood hem echter de mogelijkheid om aan iedereen die het horen wilde zijn theorieën over de interpretatie van muziek uiteen te zetten en te laten horen.
Interessant zijn bijvoorbeeld twee video’s over de duimriem van de éénrijer, die hij zelf opnieuw heeft gemaakt omdat hij vind dat de standaard riempjes meestal slecht te gebruiken zijn en een goede beheersing van het instrument in de weg zitten.

• Voor wie het Frans niet genoeg machtig is, is er hier een versie met Engelse voice-over beschikbaar
• Je kunt in deze video’s trouwens ook héél goed zien wat bedoeld wordt met ‘het met twee handen bedienen van de balg’.

Humor

Ondanks zijn uitgesproken ideeën had Gilles overigens ook een geweldig gevoel voor humor. Zo gaan er wilde verhalen de ronde over sumo-worstelaar bourrée opgevoerd tijdens een bonte avond van de workshops in Voiron en als je alle video’s van zijn YouTube kanaal bekijkt zul je twee tegenkomen waar hij zich als gorilla heeft verkleed en éénrijerles volgt bij zijn vriendin Catherine Renard om uiteindelijk in de tweede video de ‘Polka du Gorille’ te spelen.

• Polka du Gorille

Ook was hij lid van de doedelzak fanfare La Société Fraternelle de Cornemuses de Centre France, waar hij vol enthousiasme de … triangel bespeelde! En toen hij na een muzikale pauze wegens gezondheidsproblemen (en metamorfose tot het Canadese houthakkerstype) weer ging spelen in een duo met draailierspeler Jean Luc Gueneau deden ze dat in bijpassend kostuum…

• maar mét zwarte zonnebril (maar dat was om medische redenen).

Ernstig ziek

Ik had Gilles al een paar jaar niet meer gezien toen ik hem in februari 2025 weer tegen kwam. Hij was toen al ernstig ziek en niet meer in staat om te spelen. En nu behoort ook hij tot het rijk der legenden.
Stiekem hoop ik een beetje dat Gilles zal reïncarneren en in zijn volgende leven de bassen van de trekharmonica zal verkennen. Ik kan niet wachten om dát te horen.
Tot die tijd zullen we het moeten doen met zijn CDs en YouTube kanaal (322 videos, waarvan het overgrote deel met muziek, plus een enkele video van twee andere passies van Gilles: vliegers en wandelende takken).

De websites van Gilles:

• De eigen website van Gilles Poutoux
• Gilles Poutoux op YouTube
• Gilles Poutoux op FaceBook
• Gilles Poutoux op YouTube, gefilmd door Catherine Renard